جرم اختلاس چیست و چه مجازاتی دارد؟

آیا تا به حال هنگام خواندن اخبار یا شنیدن صحبت‌های روزمره، کلمه «اختلاس» به گوشتان خورده و بی‌درنگ ذهنتان به سمت ارقام نجومی و پول‌های از دست رفته رفته است؟ شاید هم برایتان پیش آمده که به عنوان یک کارمند دلسوز، نگران باشید که مبادا یک اشتباه محاسباتی ساده یا جابجایی ناخواسته یک سند، شما را در مظان اتهام قرار دهد. این نگرانی‌ها طبیعی است. وقتی صحبت از اموال دولتی و بیت‌المال می‌شود، قانون شوخی ندارد و ذره‌بین عدالت بسیار دقیق عمل می‌کند. اما واقعیت اینجاست که مرز بین یک تخلف اداری ساده و جرمی سنگین مثل اختلاس، گاهی باریک‌تر از مو است. در این مطلب می‌خواهیم بدون استفاده از کلمات قلمبه‌سلمبه حقوقی، دقیقاً بررسی کنیم که قانون چه می‌گوید، چه کسانی در خطر هستند و راه نجات چیست.

اختلاس دقیقاً یعنی چی؟ 

اگر بخواهیم خیلی ساده و بی‌پرده صحبت کنیم، اختلاس نوعی دزدی است؛ اما نه هر دزدی‌ای. این جرم مخصوص کسانی است که کت‌وشلوار اتو کشیده می‌پوشند و پشت میزهای اداری می‌نشینند. در واقع، اختلاس در دسته «جرایم یقه‌سفید» قرار می‌گیرد. داستان از این قرار است که شخصی یا نهادی، اموال یا پولی را که به امانت به او سپرده شده، به نفع خودش یا کس دیگری برمی‌دارد.

نکته کلیدی ماجرا اینجاست: در دزدی معمولی، سارق مخفیانه وارد خانه می‌شود و چیزی را می‌برد که به او تعلق ندارد و هیچ‌وقت هم دستش نبوده است. اما در اختلاس، فرد «مختلس» (کسی که اختلاس می‌کند) آن پول یا مال را به‌صورت قانونی در اختیار داشته است. قانون و سیستم اداری به او اعتماد کرده و مدیریت آن دارایی را به او سپرده‌اند، اما او از این اعتماد سوءاستفاده می‌کند و به جای اینکه امانت‌دار باشد، دست به جیب بیت‌المال می‌برد.

به زبان ساده‌تر، اختلاس یعنی خیانت در امانتی که توسط کارمندان دولت انجام می‌شود. این جرم زمانی رخ می‌دهد که کارمند دولت، پولی را که باید خرج پروژه‌های عمومی یا خدمات شهری می‌شد، به حساب شخصی خودش یا دوستانش می‌ریزد.

چرا این جرم این‌قدر مهم است؟

شاید بپرسید چرا قانون‌گذار تا این حد روی اختلاس حساس است؟ دلیلش روشن است. اختلاس فقط دزدیدن پول نیست؛ بلکه ضربه زدن به اعتماد عمومی است. وقتی یک کارمند دولت دست‌کجی می‌کند، مردم نسبت به کل سیستم بدبین می‌شوند. این جرم علاوه بر ضرر اقتصادی، یک آسیب اجتماعی بزرگ هم محسوب می‌شود.

شرایط تحقق جرم اختلاس؛ چه زمانی پای میز محاکمه می‌رویم؟

هر برداشتن پولی اختلاس نیست. برای اینکه قاضی بتواند چکش خود را بکوبد و حکم اختلاس را صادر کند، باید چند شرط اساسی مثل قطعات پازل کنار هم قرار بگیرند. اگر حتی یکی از این شرایط نباشد، دیگر نمی‌توان اسم آن کار را اختلاس گذاشت. بیایید این شرایط را بررسی کنیم:

۱. مرتکب باید کارمند دولت باشد

این اولین و مهم‌ترین شرط است. اگر یک کارگر در شرکت خصوصی یا مغازه دزدی کند، به او مختلس نمی‌گویند. مرتکب حتماً باید جزو کارمندان و کارکنان موسسات دولتی یا وابسته به دولت باشد. این دایره خیلی وسیع است و شامل افراد زیر می‌شود:

• کارمندان ادارات و سازمان‌های دولتی

• کارکنان شهرداری‌ها و شوراها

• اعضای نیروهای مسلح

• قضات و کارکنان دادگستری (قوه قضاییه)

• کارمندان دیوان محاسبات و نهادهای انقلابی

• کارکنان شرکت‌هایی که دولت در آن‌ها سهام دارد یا به کمک دولت اداره می‌شوند.

یک نکته ظریف قانونی: اگر دولت در شرکتی سهام داشته باشد اما این سهام کمتر از ۵۰ درصد باشد، آن شرکت دیگر «دولتی» محسوب نمی‌شود. بنابراین اگر کارمندان آن شرکت پولی بردارند، جرمشان اختلاس نیست و باید تحت عناوین دیگری مثل تصرف غیرقانونی یا خیانت در امانت محاکمه شوند.

۲. مال باید «سپرده» شده باشد

شرط دوم این است که آن پول یا مال، باید بر حسب وظیفه به کارمند سپرده شده باشد. یعنی کارمند به خاطر شغلش به آن دسترسی داشته باشد.

• مثال: فرض کنید آقای «الف» تحویل‌دار بانک است. پول‌های مردم دست او امانت است. اگر او پولی بردارد، اختلاس کرده است.

• اما: اگر آقای «الف» که تحویل‌دار است، شبانه از دیوار بانک بالا برود و از گاوصندوق همکارش پول بردارد، این دیگر اختلاس نیست؛ بلکه سرقت است. چرا؟ چون کلید گاوصندوق همکارش به او سپرده نشده بود.

۳. مال باید متعلق به دولت یا امانت مردم باشد

چیزی که برداشته می‌شود باید یا مال خود دولت باشد یا اموال اشخاصی که به نهادهای دولتی سپرده‌اند. این اموال شامل وجوه نقد، چک، حواله، سهام، اوراق بهادار و هر مال ارزشمند دیگری است.

۴. نیت شوم (عنصر روانی)

نمی‌شود کسی را که اشتباهی پولی را جابجا کرده، مختلس دانست. فرد باید «سوء نیت» داشته باشد. یعنی:

• اولاً: بداند کاری که می‌کند غیرقانونی است (عمد در رفتار).

• ثانیاً: قصد داشته باشد آن مال را برای خودش یا کس دیگری بردارد (قصد نتیجه).

تفاوت اختلاس با خیانت در امانت؛

خیلی‌ها این دو جرم را با هم اشتباه می‌گیرند. حق هم دارند، چون ریشه هر دو یکی است. اما در دنیای حقوق، تفاوت‌های بزرگی دارند که سرنوشت متهم را عوض می‌کند.

خلاصه: اختلاس، همان خیانت در امانت است که توسط مامور دولت و نسبت به اموال دولتی انجام می‌شود.

تفاوت اختلاس با کلاهبرداری؛ فریب یا خیانت؟

یکی دیگر از اشتباهات رایج، یکی دانستن کلاهبرداری و اختلاس است. بیایید این دو را از هم جدا کنیم تا روشن شود.

• روش کار: در کلاهبرداری، فرد با چرب‌زبانی و حیله‌گری (مانور متقلبانه) شما را فریب می‌دهد تا پولتان را دستی‌دستی به او بدهید. یعنی قربانی خودش مال را تقدیم می‌کند. اما در اختلاس، نیازی به فریب دادن کسی نیست؛ پول از قبل دست آقای مختلس بوده و او فقط آن را برمی‌دارد.

• زمان وقوع: در کلاهبرداری، جرم زمانی اتفاق می‌افتد که مال گرفته شود. اما در اختلاس، مال قبلاً گرفته شده و جرم زمانی رخ می‌دهد که فرد آن را تصاحب می‌کند.

• مرجع رسیدگی: پرونده‌های اختلاس معمولاً در دادگاه‌های کیفری خاص کارکنان دولت بررسی می‌شوند، اما کلاهبرداری در دادگاه‌های عمومی کیفری.

مجازات اختلاس؛ قانون چقدر سخت‌گیر است؟

رسیدیم به بخش ترسناک ماجرا. قانون‌گذار در برخورد با دست‌درازی به بیت‌المال هیچ تعارفی ندارد. مجازات‌ها بر اساس اینکه چقدر پول برداشته شده، متفاوت است. طبق قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس، وضعیت به شرح زیر است:

۱. اگر مبلغ کم باشد 

اگرچه این مبلغ در قانون قدیمی ذکر شده و الان ارزش پول تغییر کرده، اما ملاک قانونی همچنان پابرجاست. اگر میزان اختلاس پایین باشد:

• حبس: از ۶ ماه تا ۳ سال زندان.

• انفصال: ۶ ماه تا ۳ سال انفصال موقت از خدمات دولتی (یعنی اخراج موقت).

• جریمه نقدی: باید دو برابر مبلغی که اختلاس کرده را به صندوق دولت بپردازد.

• رد مال: اصل پول یا مال برداشته شده هم باید برگردانده شود.

۲. اگر مبلغ زیاد باشد 

در این حالت شوخی‌بردار نیست:

• حبس: از ۲ تا ۱۰ سال زندان.

• انفصال: انفصال دائم از خدمات دولتی (یعنی دیگر هیچ‌وقت نمی‌تواند کارمند دولت شود).

• جریمه نقدی: پرداخت دو برابر مبلغ اختلاس شده.

• رد مال: بازگرداندن اصل مال.

۳. تعلیق از کار؛ اولین ترکش

به محض اینکه برای متهم قرار بازداشت صادر شود، وزیر یا رئیس دستگاه می‌تواند او را از کار تعلیق کند. در دوران تعلیق، هیچ حقوق و مزایایی به فرد تعلق نمی‌گیرد. اگر بعداً بی‌گناهی‌اش ثابت شد، حق‌وحقوقش را می‌دهند، اما تا آن زمان خبری از پول نیست.

چه زمانی مجازات سنگین‌تر می‌شود؟ 

گاهی وقت‌ها مختلس فقط پول برنمی‌دارد، بلکه کارهای دیگری هم می‌کند که جرمش را سنگین‌تر می‌کند. در این شرایط قاضی مجازات را به سقف می‌رساند.

۱. اختلاس همراه با جعل سند

تصور کنید کارمندی پول برمی‌دارد و برای اینکه کسی نفهمد، سندسازی می‌کند یا فاکتور جعلی درست می‌کند. این یعنی دو جرم همزمان. در این حالت:

• اگر مبلغ کم باشد: ۲ تا ۵ سال حبس و ۱ تا ۵ سال انفصال موقت.

• اگر مبلغ زیاد باشد: ۷ تا ۱۰ سال حبس و انفصال دائم.

• جریمه نقدی و رد مال هم که سر جایش است.

۲. تشکیل باند و شبکه

اگر اختلاس به‌صورت گروهی، سازمان‌یافته و شبکه‌ای انجام شود، داستان کاملاً عوض می‌شود. اینجا دیگر بحث ۱۰ سال زندان نیست. مجازات حبس از ۱۵ سال شروع می‌شود و ممکن است تا حبس ابد هم برود. حتی اگر قاضی تشخیص دهد که این کار باعث اخلال در نظام اقتصادی شده، حکم «مفسد فی‌الارض» صادر می‌شود که مجازاتش اعدام است.

۳. از بین بردن عمدی مال (اتلاف)

گاهی کارمند چیزی را برای خودش برنمی‌دارد، بلکه عمداً آن را نابود می‌کند (مثلاً سوزاندن اسناد یا خراب کردن دستگاه‌های دولتی). قانون می‌گوید این کار هم حکم اختلاس را دارد و فرد باید مجازات شود.

آیا راه برگشتی وجود دارد؟ 

قانون‌گذار راه توبه را کاملاً نبسته است. اگر فردی که اختلاس کرده، قبل از اینکه پرونده‌اش خیلی جلو برود (یعنی قبل از صدور کیفرخواست)، پشیمان شود و تمام پول یا مال را برگرداند، دادگاه به او تخفیف می‌دهد.

• معافیت از جریمه: دادگاه می‌تواند او را از تمام یا بخشی از جریمه نقدی (آن دو برابر اضافه) معاف کند.

• تعلیق زندان: اجرای حکم حبس او معلق می‌شود (یعنی فعلاً به زندان نمی‌رود مگر اینکه جرم دیگری کند).

• اما: حکم انفصال (اخراج) اجرا خواهد شد و راه فراری از آن نیست. آبروی شغلی که رفت، دیگر برنمی‌گردد.

ارکان تشکیل‌دهنده جرم اختلاس

برای اینکه خیالتان راحت شود و درک عمیق‌تری داشته باشید، بیایید سه پایه اصلی این جرم را بشناسیم.

۱. عنصر قانونی (مدرک جرم)

قاضی نمی‌تواند از خودش جرم بسازد. باید قانونی باشد که بگوید "این کار جرم است". برای اختلاس، ماده ۵ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری، سند اصلی است.

۲. عنصر مادی (عمل انجام شده)

این همان رفتار فیزیکی است. یعنی کارمند باید کاری انجام دهد (فعل مثبت). اگر کارمندی کاری را انجام ندهد (ترک فعل)، اختلاس نیست. مثلاً باید پول را بردارد، تصاحب کند یا تلف کند.

۳. عنصر روانی (نیت قلبی)

همانطور که گفتیم، باید قصد و غرض وجود داشته باشد.

• سوءنیت عام: یعنی بداند دارد کار خلاف می‌کند.

• سوءنیت خاص: یعنی بخواهد از این راه پولدار شود یا به دولت ضرر بزند.

دادگاه و نحوه رسیدگی به جرم اختلاس

وقتی جرمی کشف می‌شود، پرونده به دادسرا می‌رود. دادسرای محل وقوع جرم مسئول تحقیقات است.

• اگر مبلغ اختلاس بیش از ۱۰۰ هزار ریال (طبق قانون قدیم) باشد، قاضی موظف است متهم را حداقل یک ماه در بازداشت موقت نگه دارد و کسی نمی‌تواند با وثیقه او را آزاد کند.

• پرونده‌های معمولی در دادگاه کیفری ۲ بررسی می‌شوند.

• اگر جرم خیلی سنگین باشد یا توسط مقامات عالی‌رتبه (مثل وزرا، نمایندگان مجلس، مدیران کل) انجام شده باشد، پرونده مستقیم به دادگاه‌های کیفری تهران می‌رود.